Çevresel Etki Değerlendirmesi Raporlarını Yazan ve İnceleyenler İçin Sağlık Etki Değerlendirmesi Yoklama Listesi

Umur Gürsoy[1], Cavit Işık Yavuz[2], Anahtar sözcükler: Sağlık Etki Değerlendirmesi, SED, Çevresel Etki Değerlendirmesi, ÇED, Sağlık Etki Değerlendirmesi Yoklama Listesi, Health Impact Assessment Checklist Teşekkür: Katkı ve değerlendirmeleri için Prof. Dr. Necati Dedeoğlu ve Prof. Dr. Kayıhan Pala’ya teşekkür ederiz. GİRİŞ VEYA GEREKÇE Bilmek yeterli değildir; uygulamamız gerekir. İstemek yeterli değildir; yapmamız gerekir. Goethe Yürürlükteki hukukumuza göre (Şubat 2016), insan ve toplum sağlığına az veya çok zarar verme olasılığı bulunan işletmeler (gayri sıhhi müesseseler-GSM) için yapılan toplum ve insan açısından Sağlık Etki Değerlendirmesi (SED), Umumi Hıfzıssıhha Kanunu gereği, 1995 yılında yürürlüğe giren son Gayri Sıhhi Müesseseler Yönetmeliği yerine 2005’te uygulamaya konulan İşyeri Açma ve Çalışma Ruhsatlarına İlişkin Yönetmelik (İAÇRİY) hükümlerine göre yürütülmektedir. İAÇRİY’in BİRİNCİ KISIM, İKİNCİ BÖLÜM (Ortak Hükümler) İşyeri açılması” ara başlığındaki Madde 6 - (Değişik birinci fıkra: 19/3/2007 – 2007/11882 K.)’nın son paragrafına göre: “16/12/2003 tarihli ve 25318 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan Çevresel Etki Değerlendirmesi Yönetmeliği ekindeki listede yer alan işletmelerle, birinci sınıf gayrisıhhî müessese grubunda yer alan işletmelerin aynı olması durumunda, yetkili idareler ruhsat verirken Çevresel Etki Değerlendirme (ÇED) dosyasında yer alan belgelere göre işlem yapar.”; İAÇRİY’in ÜÇÜNCÜ KISIM (Gayrisıhhî Müesseseler), İKİNCİ BÖLÜM (Başvuru ve Açılma Ruhsatı) “Sağlığı Koruma Bandı” ara başlığındaki Madde 16- (Değişik birinci fıkra: 19/3/2007 – 2007/11882 K.) ikinci paragrafına göre: Sağlık koruma bandı, inceleme kurulları tarafından tesislerin çevre ve toplum sağlığına yapacağı zararlı etkiler ve kirletici unsurlar dikkate alınarak belirlenir. Sağlık koruma bandı, sanayi bölgesi sınırı esas alınarak tespit edilir. ÇED raporu düzenlenmesi gereken tesislerde bu rapordaki mesafeler esas alınır.”; ve İAÇRİY’in aynı BÖLÜM “Yer seçimi ve tesis kurma izni muafiyeti” ara başlığındaki Madde 19- (Değişik: 19/3/2007 – 2007/11882 K.)e göre: Çevresel Etki Değerlendirmesi raporu düzenlenmesi gereken tesisler için düzenlenen Çevresel Etki Değerlendirmesi olumlu belgesi ve raporu, yer seçimi ve tesis kurma izni yerine geçer.” denilmektedir.(1,2,3) Pareto verimliliğine (optimali)[3] ve önemli bir mesleki biasa (kayırma, yan tutma)[4] yol açan mevzuattaki bu ikilem[5]; gerek izin, denetleme ve izleme yetkilileri; gerek inceleme ve değerlendirme kurulları, gerekse hukukçular ve bilirkişiler tarafından Sağlık Etki Değerlendirmesi (SED) yapılmadan tesise izin verilmesine yol açan sonuçlar oluşturmaktadır. Giderek artan çevre sağlığı ihlalleri davalarıyla ilgili hukukçular ve sivil toplum örgütlerince eksikliğinin hissedilmesi ve istenmesi üzerine, halk sağlığı yönünden SED’i kolaylaştıracak bir Sağlık Etki Değerlendirmesi Yoklama Listesi (Check List) oluşturması gereği doğmuştur. Oluşturduğumuz bu yoklama listesi ÇED ve GSM mevzuat gereği ÇED ve SED yapılması gereken işletmelerin barışta veya savaşta; doğal koşullarda veya afetlerde: Yapımları, işletilmeleri ve ekonomik ömürleri sonunda sökümleri sırasında, normal çalışma koşullarında veya kazaları halinde toplum ve bireyler üzerinde az veya çok halk sağlığını bozucu etkiler yapma olasılığı olan işletmelerin ÇED raporlarını hazırlayan, inceleyen, izin veren, denetleyen idareciler; Çevresel Etki İnceleme Değerlendirme ve Format Belirleme Kurulları üyeleri, İl özel idarelerinin, Büyükşehir belediyelerinin ve İl belediyelerinin birinci sınıf gayrisıhhî müesseseleri inceleme kurulu üyeleri ile organize sanayi bölgesi yönetim kurulu üyeleri; çevre hukuku davalarında yargıç, avukat ve bilirkişilik görevlerindeki kişilerle sivil toplum örgütleri yöneticileri, genel toplumun ve medyanın üyeleri için bilimsel ve faydalı bir kalıp (şablon) olarak hazırlanmıştır. Yoklama Listesi iki temel gruptaki 30 temel soru ve bunların soru alt başlıklarından oluşmaktadır. ÇED RAPORLARININ HALK SAĞLIĞI YÖNÜNDEN SAĞLIK ETKİ DEĞERLENDİRMESİ YOKLAMA LİSTESİ
  1. ÇED Raporunun Halk ve Çevre Sağlığı Yönünden Genel Değerlendirilmesi (Bir adet soru ve alt başlıklarından oluşur)
  2. İşyeri Açma ve Çalışma Ruhsatlarına İlişkin Yönetmelik hükümlerine göre Çevresel Etki Değerlendirmesi raporu düzenlenmesi gereken tesisler için yer seçimi ve tesis kurma izni yerine geçen Çevresel Etki Değerlendirmesi raporu ve olumlu belgesi:
  • Haklarda Eşitlik,
  • Sektörlerarasılık,
  • Halk Katılımı,
  • Demokratik ilkeler,
  • Uluslararası işbirliği,
  • Çevre Sağlığının ilerletilmesi,
  • Yetki Devri,
  • Sürdürülebilir Kalkınma ve
  • İhtiyatlılık ilkelerinde anlamını bulan 'Herkes için Sağlık' hedefleri (4,5) ve
a) Sağlık üzerindeki olumsuz çevre etkilerinin doğası ve boyutları (çevresel etkinin doğası ve boyutu, hassas gruplar dahil risk altındaki nüfus),
  1. b) Çözümün teknik fizibilite ve uygulanabilirliği,
  2. c) Sorunun kötüleşme ya da yayılma eğilimi olup olmadığı,
  3. d) Etkin müdahale çıktılarının karşılığında sağlanacak sağlık yararı" anlamıyla: (6,7)
  • ETKİNİN SAĞLIĞI ETKİLEME YÖNÜ (6)
  • Sağlığı artırabilen olumlu değişiklikleri,
  • Sağlığı azaltabilecek olumsuz değişiklikleri,
  • Sağlık etkileri bilinmeyen değişiklikleri,
  • Sağlığı üzerinde hiçbir etkisi olmayan değişiklikleri bakımından;
  • SAĞLIK ETKİSİNİN KALICILIĞI (şiddeti)
  • Düşük (hızlı ve kolay idare edilebilir veya tedavi gerektirmez) etkileri,
  • Orta (tedavi veya tıbbi tedavi gerektiren ve geri dönüşümlü olan) etkileri
  • Yüksek (kronik, geri dönüşümsüz veya ölümcül) etkileri bakımından;
  • SAĞLIK ETKİSİNİN BÜYÜKLÜĞÜ (MAGNITUDE) (nüfus büyüklüğüne göre)
  • Düşük (hiçbir veya çok az nüfusu etkileyen) nedenler
  • Orta (oldukça geniş sayıda nüfusu etkileyen) nedenler
  • Yüksek (çok geniş nüfusu etkileyen) nedenler bakımından;
  • SAĞLIK ETKİSİNİN OLASILIK DURUMU
  • Kesin oluşacak etkileri
  • Büyük olasılıkla ortaya çıkacak etkileri
  • Ortaya çıkma olasılığı şüpheli ama teorik olarak akla yatkın etkileri
  • Ortaya çıkma olasılığı düşük (pek mümkün olmayan) etkiler
  • Belirsiz (bir öyle bir böyle ya da başka koşullara göre değişken) etkileri bakımından;
  • SAĞLIK ETKİSİNİN TOPLUM İÇİNDEKİ DAĞILIMI / EŞİTLİLİK DURUMU
Örneğin, "düşük gelirli nüfusu” daha fazla etkileyip etkilemediği ya da “bütün sosyal grup ve çıkar sahiplerini” eşit etkileyip etkilemediği bakımından; (ÇED raporu) tesisin yer seçimini ve tesis kurma iznini değerlendirmiş midir?
  1. ÇED Raporunda ‘tesisin yer seçiminin ve tesisi kurma izninin’ Halk Sağlığı Yönünden Özel Değerlendirme Soruları (29 adet soru ve alt başlıklarından oluşur) (6,8,9,10)
  2. ÇED raporunda projenin sağlık etkileri değerlendirilmiş midir? Bu değerlendirme çerçevesi kimler tarafından belirlenmiştir, bu kişilerin mesleki dağılımları ve uzmanlık alanları nedir?
  3. ÇED raporu başlıkları belirlenme sürecinde Sağlık Bakanlığı merkez ve taşra teşkilatını temsilen hangi birimlerden temsilciler katılmıştır. Bu temsilcilerin meslekleri ve uzmanlık alanları nelerdir?
  4. ÇED raporunda projenin sağlık etkilerinin değerlendirilmesinde hangi yöntemler kullanılmıştır?
  5. ÇED raporunda projenin uygulanacağı ve etkileyeceği düşünülen bölge ve/veya bölgelerin sağlıkla ilgili verileri sunulmuş mudur? Bu veriler hangi kaynaklardan alınmıştır.
  6. ÇED raporunda projenin uygulanacağı ve etkileyeceği düşünülen bölge ve/veya bölgelerin sağlıkla ilgili verileri kaç yıllık dönemi kapsamaktadır?
  7. ÇED raporunda belirtilen projenin sağlık etkilerinin olasılık durumları nelerdir?
  8. ÇED raporunda projenin sağlık etkileri açısından risk grupları belirlenmiş midir?
  9. ÇED raporunda projenin sağlık etkileri açısından risk grupları nelerdir?
  10. ÇED raporunda projenin sağlık etkileri açısından risk grupları nasıl belirlenmiştir?
  11. ÇED raporunda projenin sağlık etkileri açısından etki edeceği bölge ve nüfus belirlenmiş midir?
  12. ÇED raporunda projenin, Ulusal Çevre Sağlığı Politikalarına uygunluğu tatmin edici biçimde değerlendirmiş midir?
    1. ÇED raporunda projenin, Ulusal (ve varsa bölgesel/körfez/havza) Çevre Sağlığı Programına ve Çevre Sağlığı Eylem Planlarına etkileri belirtilmiş midir?
  13. ÇED raporunda projenin, Atık Yönetimi ve Toprak Kirliliğine yapacağı olumlu/olumsuz katkının miktarı ve bölgesel atık programlarına entegrasyonu ve tatmin edici biçimde çözüm önerileri var mıdır?
    1. Evsel katı, sıvı ve gaz atıkların miktarı ve yok edilmesi,
    2. Sanayi (enerji) üretimi nedeniyle oluşan katı (kül, cüruf), sıvı ve gaz atık ve salımlarının (emisyon) miktarı ve yok edilmesi,
    3. İşletmeninin ekonomik ömrü bitiminde fabrikanın ve fabrika üretim ve atık alanlarının akıbeti ve ıslahı projeleri,
  14. ÇED raporunda projenin, Besin Niteliği ve Güvenliğine olan etkileri tatmin edici biçimde değerlendirmiş midir?
  • ÇED raporunda projenin uygulanacağı ve etkileyeceği düşünülen bölge ve/veya bölgelerde gıda ve besin zincirine etkiler insan sağlığını göz önüne alarak irdelenmiş midir?
  • Varsa Ulusal besin tüketimi araştırmasına veya bilimsel kişi ve kurumlarca yapılmış araştırmalara göre ulusal veya bölgesel olarak toplum bireylerinin kan kurşun düzeyi nedir?
  1. ÇED raporunda projenin Çalışanların Sağlığına etkileri ve çözüm önerileri tatmin edici biçimde değerlendirmiş midir?
  2. ÇED raporunda projenin ulusal ve bölgesel Çevre Sağlığı Yönetimine etkileri ve çözüm önerileri değerlendirmiş midir?
  3. ÇED raporunda projenin Enerji üretimi nedeniyle getireceği ulusal, uluslararası ve bölgesel toplumsal maliyetlere (toplumun ödeyeceği) getireceği yükten bahsedilmiş midir?
  4. ÇED raporunda projenin Gürültü Denetimi tatmin edici biçimde değerlendirmiş midir?
  5. ÇED raporunda projenin Hava Niteliğini bozucu etkilerinden tatmin edici biçimde değerlendirmiş midir?
    1. ÇED raporunda projenin uygulanacağı ve etkileyeceği düşünülen bölge ve/veya bölgelerde mevcut hava kirliliği durumu değerlendirilmiş midir? Bu değerlendirme yapılırken esas alınan ölçümlerin yapıldığı lokasyon (ölçüm noktası) nedir, hangi veriler ve ölçümler esas alınmıştır? Ölçümler burun seviyesinden (yerden 70 cm yüksekten) yapılmış mıdır?
    2. ÇED raporunda projenin uygulanacağı ve etkileyeceği düşünülen bölge ve/veya bölgelerde hava kirleticilerinden aşağıdaki hangileri ölçülmektedir?
      1. PM10
      2. PM2,5
  • SO2 (Kükürt dioksit)
  1. VOCs (Uçucu hidro karbonlar)
  2. NO (Azot mono oksit)
  3. NO2 Azot dioksit)
  • NO3 (Azot trioksit)
  • NOx (Azot oksitler)
  1. CO (Karbon monoksit)
  2. O3 (ozon)
  1. ÇED raporunda belirtilen proje dış ortama yukardaki hava kirleticilerinden hangilerini salacaktır?
  2. ÇED raporunda projenin uygulanacağı ve etkileyeceği düşünülen bölge ve/veya bölgelerde hava kirliliği ölçümleri rutin olarak yapılmakta mıdır?
  3. ÇED raporunda projenin uygulanacağı ve etkileyeceği düşünülen bölge ve/veya bölgelerde hava kirliliği sınır değerlerinin aşıldığı gün sayısı ve ortalamalara değerlere ilişkin bilgi var mıdır (kısa ve uzun vadeli değerler için ayrı ayrı).
  4. ÇED raporunda projenin uygulanacağı ve etkileyeceği düşünülen bölge ve/veya bölgelerde (örn. termik santrallerin çalışması halinde) ortaya çıkacak gaz salınımlarla ilgili modelleme çalışması yapılmış mıdır? Bu modelleme çalışmasında meteorolojik veriler kullanılmış mıdır, kullanıldı ise hangi meteorolojik veriler esas alınmıştır?
  5. ÇED raporunda projenin uygulanacağı ve etkileyeceği düşünülen bölge ve/veya bölgelerde termik santralin çalışması halinde ortaya çıkacak gaz salınımlarla ilgili modelleme çalışması ile bu bölge ve/veya bölgelerde oluşacak ek kirlilik yükü ve bunların sağlık ölçütlerine yansımaları değerlendirilmiş midir?
  6. ÇED raporunun hava kalitesi ve kirliliği modellemelerinde hangi bilgisayar programı kullanılmıştır ve programa girilen verilerin ölçüm yer, zamanları (mevsim) ile kirletici ölçümlerinin birim, çeşit ve cinsleri nelerdir. Bu bilgilerin kaynakları nelerdir?
  1. ÇED raporunda projenin İnsan Ekolojisi ve Yerleşimlerine olan olumlu ve olumsuz etkilerinden tatmin edici biçimde değerlendirmiş midir?
  2. ÇED raporunda projenin uygulanacağı ve etkileyeceği düşünülen bölge ve/veya bölgelerde oluşabilecek çevresel ve ekolojik değişimin insan sağlığına olası etkileri irdelenmiş midir? (Son yıllarda ortaya çıkan salgınların -SARS, Ebola, kuş gribi vb.- hepsi insanların hayvan habitatlarını işgal etmesi- gibi nedenlerle başlamıştır.) Örn.: Tesis, hayvanlardan bulaşan bulaşıcı hastalıkların artışına neden olacak kadar hayvan habitatlarını ve yaban yaşamını etkilemekte midir (kuşların, yaban hayvanları habitatının işgali, ya da hayvan sağlığını bozucu biçimde)?
  3. Tesisin topluma yapacağı sosyal etkiler ( Göç, gelir dağılımı vb.) nelerdir?
  4. ÇED raporunda projenin uygulanacağı ve etkileyeceği düşünülen bölge ve/veya bölgelerde psikososyal etkiler insan sağlığını göz önüne alarak irdelenmiş midir?
  5. ÇED raporunda projenin İyonlaştırıcı ve İyonlaştırıcı Olmayan Işınım (radyasyon) bozucu etkileri tatmin edici biçimde değerlendirmiş midir?
  6. Etkilenme bölgesindeki doğal arkaalan radyasyon miktarı (toprakta ve havadaki izotoplar açısından) ölçülmüş müdür?
  7. İşletme katı, sıvı ve gaz atıklarında radyasyon salımı yapacak mıdır?
  8. İşletme üretimde yakıt olarak kullanacağı her parti kömürdeki radyasyon miktarını hangi yöntemle hangi zaman ve ürün aralıklarında, hangi kuruma bildirecektir?
  9. Etkilenme bölgesindeki et ve sütlerdeki gösterge (işletme öncesi) radyasyon düzeyi nedir?
  10. Proje işletme aşamasındaki çevresel radyasyon takibi için hangi yöntemleri kullanacaktır?
  11. ÇED raporunda projenin bölgesel kara ve deniz ulaşımına bağlı Kaza ve Yaralanma Denetimine etkileri tatmin edici biçimde değerlendirmiş midir?
  12. Etkilenme alanındaki il ve ilçelerin çeşitlerine göre motorlu taşıt kazası, ölüm ve yaralanan yaya ve yolcu sayıları nelerdir?
  13. ÇED raporunda projenin Su Niteliğine etkilerinden tatmin edici biçimde söz etmekte midir?
    1. ÇED raporunda projenin uygulanacağı ve etkileyeceği düşünülen bölge ve/veya bölgelerde içme suyu ve yer altı sularına etkiler insan sağlığını göz önüne alarak irdelenmiş midir?
    2. ÇED raporunda projenin uygulanacağı ve etkileyeceği düşünülen bölge ve/veya bölgelerde mevcut içme suyu durumu değerlendirilmiş midir? Değerlendirildi ise hangi veri ve yöntemler kullanılmıştır?
    3. Bölgesel İçme suyu arsenik düzeyleri nedir?
  14. ÇED raporunda projenin hayvan ve bitki Tarımına olan olumsuz etkileri tatmin edici biçimde değerlendirmiş midir?
  15. Hayvanlardaki düşük, anormal ve sakat doğum sayıları verileri nelerdir?
  16. Meyve ağaçlarının beş yıllık ürün miktarları (rekolteleri) nedir?
  17. ÇED raporunda projenin Taşımacılık Yönetimi ve Korunmasına getireceği etkiler tatmin edici biçimde değerlendirmiş midir?
  • Motorlu taşıt ve deniz vb. ulaşımına getireceği yük nedir?
  1. ÇED raporunda projenin Toprak Kullanımı Tasarlamasına getireceği etkiler tatmin edici biçimde değerlendirmiş midir?
  2. ÇED raporunda projenin Turizm ve dinlenme-eğlenme-spor Etkinliklerine yapacağı etkiler tatmin edici biçimde değerlendirmiş midir?
  3. ÇED raporunda projenin uygulanacağı ve etkileyeceği düşünülen bölge ve/veya bölgelerde artışına neden olabileceği hastalıklarla ilgili bir değerlendirme yapılmış mıdır?
  4. ÇED raporunda projenin uygulanacağı ve etkileyeceği düşünülen bölge ve/veya bölgelerde özellikle hava ve çevre kirliliği ile ilişkili aşağıdaki hastalıkların ve sağlıkla ilgili durumların görülme sıklıkları ile ilgili veriler var mıdır? (3, 6)
  5. Çevre kirliliğinin hastalık yapıcı sonuçlarının yığılma yaptığı ve halk sağlığı sorunu boyutuna ulaştığı hastalıkların sayıları ve en az beş yıllık süre ile nüfusa göre oranları (hastalık hızları):
    1. Sinir ve endokrin (iç salgı bezi) sistemi hastalıkları:
      1. Öğrenme bozuklukları
      2. IQ düşüklüğü, motor ve mental gerilikler
      3. Parkinson hastalığı
      4. Alzheimer (ileri yaş erken bunaması) hastalığı
      5. Gençlik tipi (Tip I) Diabet Mellitus
      6. Yaşlılık Tipi (Tip II) Diabet Mellitus
    2. Üreme ve gelişme bozuklukları sayısı:
      1. Prematürelik (erken doğum),
      2. Düşükler,
      3. Düşük doğum ağırlık bebek,
      4. Erkek ve kadın kısırlığı
      5. Fötüsün cinsiyet bozukluğu
      6. İleri yaşlardaki cinsel davranış bozuklukları,
      7. İnmemiş testis ve buna bağlı kanser
  • Bağışıklık sistemi bozuklukları ve hastalıkları
    1. Bağışıklık sistemi zayıflığını gösteren hastalıklar
      1. Kötü Huylu Tümörler ve Kanserlerin sayısı
        1. Akciğer Kanseri
        2. Meme kanseri
  • Çocukluk çağı lösemileri (15 yaş altı)
  1. Bağışıklık Sisteminin aşırı duyarlılığını gösteren hastalıkları
    1. Astım (erişkin ve çocukluk çağı)
    2. Astım krizi (erişkin ve çocukluk çağı)
    3. Diğer alerjik hastalıklar
  2. Solunum ve dolaşım sistemi hastalıkları:
    1. KOAH (Kronik Obstrüktif Akciğer hastalığı)
    2. Alerjik solunum yolu hastalıkları
    3. Solunum yolları enfeksiyonları (beş yaş altı, 15-49 yaş ve 50 yaş üstü)
    4. Kalp damarı hastalığı
    5. Kalp krizi
  3. Çevre kirliliğinin hastalık yapıcı sonuçlarının yığılma yaptığı ve halk sağlığı sorunu boyutuna ulaştığı hastalıklardan ölümlerin:
    1. Kötü huylu tümörler ve kanserden ölüm oranlarının il, ilçe, belde ve köylere göre dağılımı
    2. Dolaşım sistemi hastalıklarına bağlı ölüm oranlarının il, ilçe, belde ve köylere göre dağılımı
  • Solunum sistemi hastalıklarına bağlı ölüm oranlarının il, ilçe, belde ve köylere göre dağılımı
  1. Endokrin (iç salgı) sistemi ve beslenme bozukluğu hastalıklarından ölüm oranlarının il, ilçe, belde ve köylere göre dağılımı
  2. Sinir sistemi hastalıklarına bağlı ölüm oranlarının il, ilçe, belde ve köylere göre dağılımı
  1. Etkilenen bölgedeki toplumda sigara içme sıklığı
  2. Etkilenen bölgedeki toplumda doğuştan beklenen yaşam süresi
  3. Etkilenen bölgedeki toplumda 5 yaş altı ve 5 yaş üzeri ölüm oranı ve bu yaşlardaki ölme olasılığı
  4. ÇED raporunda projenin uygulanacağı ve etkileyeceği düşünülen bölge ve/veya bölgelerde sağlıkla ilgili etkilerin belirlenmesi ve izlenebilmesi için her bir kirletici için belirlenmiş objektif kriterler var mıdır (Örn. biyokimyasal kriterler, çeşitli psikometrik testler vb.)?
KAYNAKÇA
  1. İşyeri Açma ve Çalışma Ruhsatlarına İlişkin Yönetmelik (2005). Erişim tarihi: 02.2016. http://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/3.5.20059207.pdf
  2. Gürsoy U. Bir Çimento Fabrikası Çevresel Etki Değerlendirmesi Raporunun Sağlık Etki Değerlendirmesi. 17. Ulusal Halk Sağlığı Kongre Kitabı. Edirne: 20-14 Ekim 2014;466.
  3. Gürsoy U. Çevresel Etki Değerlendirme Raporlarının Değerlendirmediği Çevre: İnsan Sağlığı. Hatay: Hatay’ın Çevre Sorunları ve Çözüm Önerileri Sempozyumu Bildiri Kitapçığı. 28-30 Mayıs 2015:8.
  4. UN web sayfası (1992) Erişim tarihi:01.01.2016. United Nations Conference on Environment & Development. Rio de Janerio, Brazil, 3 to 14 June 1992. AGENDA 21. https://sustainabledevelopment.un.org/content/documents/Agenda21.pdf
  5. WHO web sayfası (2012) Erişim Tarihi: 01.01.2016. Developing indicators for the Health 2020 targets. http://www.euro.who.int/__data/assets/pdf_file/0006/172509/Developing-indicators-for-the-Health-2020-targets-Eng.pdf?ua=1
  6. EPA web sayfası (2013) Erişim Tarihi: 01.01.2016.  A Review of Health Impact Assessments in the U.S.: Current State-of-Science, Best Practices, and Areas for Improvement. http://cfpub.epa.gov/si/si_public_record_report.cfm?direntryid=266763
  7. EPA web sayfası (2015) Erişim Tarihi: 01.01.2016. Health Impact Assessment (HIA) of Building Renovations at Gerena Community School, Springfield, Massachusetts. http://www.epa.gov/sites/production/files/2015-10/documents/final_gerena_school_hia_report.updated.508compliant.pdf
  8. Goldman L., Coussens C. M. (Eds.) (2004). Erişim Tarihi: 01.01.2016. Environmental Health Indicators: Bridging the Chasm of Public Health and the Environment -- Workshop Summary. http://www.nap.edu/catalog/11136.html
  9. WHO web sayfası (2016) Erişim Tarihi: 29.01.2016. Health Risk Assessment of Air Pollution, General Principles. Copenhagen: WHO Regional Office for Europe; 2016. file:///C:/Users/User/Downloads/Health-risk-assessment-air-pollution-General-principles-%20WHO.pdf
  10. Fitzpatrick M., Bonnefoy X. (1999) Guidance on the Development of Educational and Training Curricula. Copenhagen: Environmental Health Services in Europe-4, WHO Regional Publications, European Series, No. 84.
[1] Uz. Dr. T.C. Sağlık Bakanlığı Merkez Toplum Sağlığı Merkezi, 80010 Osmaniye [2] Doç. Dr. Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı AD [3] Pareto verimliliği. Erişim Tarihi: 05.02.2016. https://tr.wikipedia.org/wiki/Pareto_verimlili%C4%9Fi [4] Bias. Erişim Tarihi: 05.02.2016. https://en.wikipedia.org/wiki/Bias [5] Türk Dil Kurumu web sayfası. Erişim Tarihi: 05.02.2016.1. isim, mantık İki önermesi bulunan ve her iki önermenin vargısı olan tasım, kıyasımukassem, dilemma; 2. İnsanı istenmeyen seçeneklerden birini, çoğunlukla iki seçenekten birini izlemeye zorlayan tartışma, sorun veya usa vurma durumu.